Nutteloze feiten

De afgelopen jaren heb ik talloze nutteloze feiten verzameld, samen met Hein Meijers – voormalig hoofd communicatie van wetenschapsorganisatie NWO en tevens goede vriend. Dat heeft geresulteerd in een reeks – handzame boekjes, zowel als vuistdikke versies. Het begon in 2003 met Groot Lexicon van nutteloze feiten – 666 dingen die u echt niet wilt weten en eindigde in 2017 met De Encyclopedie van Nutteloze Feiten.

Even ter toelichting, de term ‘nutteloze feiten’ is een beetje pesterig, uitdagend bedoeld en is natuurlijk niet feitelijk correct. Het ene nutteloze feitje is het andere niet. Dat schollevaar en aalscholver synoniemen plus anagrammen zijn bijvoorbeeld is ietwat nutteloos wellicht (alhoewel kennis altijd het leven verrijkt), dat de kust bij Den Haag zich ondanks een stijgende zeespiegel westwaarts uitbreidt is onmiskenbaar nuttige kennis: het vertelt iets over het wezen van een delta (aanslibbing) en het relativeert de gevaren van de stijgende zeespiegel, althans in onze contreien.

 

Nummer 31 (14 november 2019)

Bij Willem van Oranje thuis waren ze met zijn achttienen.

Toelichting: Wilhelm von Nassau, zoals hij destijds heette, had maar liefst zeventien broers en zussen en halfbroers en -zussen. Omdat zijn vader Willem I van Nassau-Dillenburg zoveel kinderen had, werd hij ook wel Willem de Rijke genoemd. Gezien de kosten van het levensonderhoud voor al die kinderen had Willem de Arme meer voor de hand gelegen.

(Bron: Jeroen Punt en Willem Sloos, Willem van Oranje – De jonge prins als edelman en militair, Walburg Pers, 2018, pagina 10)

Nummer 30 (17 mei 2019)

Tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben onze vrienden zeven maal zoveel bommen op Rotterdam gegooid als onze vijand.

Toelichting: Rotterdam is tussen 1940 en 1945 300 maal gebombardeerd. Ruim duizend bommen zijn afgeworpen door de Duitsers, zevenduizend door de geallieerden.

Nummer 29 (21 maart 2019)

De naam ‘Jordaan’ voor de Amsterdamse stadswijk is te danken aan gevluchte Belgen.

Toelichting: Aan het eind van de zestiende eeuw vestigden zich tal van Belgische bannelingen in de omgeving van de Bloemstraat, zo schrijft historicus A. Th. Van Deursen in zijn boek over de Gouden Eeuw, Mensen van klein vermogen. De Belgische calvinisten waren gevlucht vanwege de felle vervolging door het Spaans-Habsburgse katholieke rijk. Onder de Belgen zaten veel Franssprekende Walen (dit verklaart tevens waarom er zoveel Waalse kerken in Nederlandse steden zijn) en die hadden het in de groene omgeving van de Bloemstraat vaak over ‘jardin’ (Frans voor tuin) – wat door Amsterdammers werd verbasterd tot Jordaan.

Nummer 28 (13 maart 2019)

Alle tien Europese vorstenhuizen komen uit Leeuwarden.

Toelichting: Maria-Louise Hessen van Kassel (1688-1755) was de moeder van stadhouder Willem IV. Voor alle regerende vorsten van Europa (tien!) geldt dat Maria-Louise, met haar jong overleden echtgenoot Johan-Willem van Nassau-Dietz, tot hun voorouders behoort. Het echtpaar woonde in Leeuwarden en op de zijmuur van de daar gevestigde Brasserie Marie Louise staat een stamboom met daarop alle Europese vorstenhuizen.

Nummer 27 (28 februari 2019)

De uitdrukking ‘des poedels kern’ verwijst naar de duivel.

Toelichting: ‘Des poedels kern’ wordt in het Nederlands gebruikt als de ‘aard van het beestje’. De uitdrukking komt uit het Duits en verwijst naar de Faust van Goethe. Faust neemt een poedel mee naar zijn studeerkamer, waarna deze opeens de vorm van Mephistopheles, een Duitse demon, aanneemt.

Nummer 26 (21 februari 2019)

Een keizerspinguïn zwemt drie keer zo snel als Ranomi Kromowidjojo.

Toelichting. Het Olympisch record van Ranomi Kromowidjojo over de 50 meter ligt op 24,05 seconden. Dit komt overeen met een topsnelheid van ruim zeven kilometer per uur. De hoogst gemeten snelheid bij een keizerspinguïn is 25, 5 kilometer.

Nummer 25 (13 februari 2019)

Het oudste woord uit het Nederlands grondgebied is ‘wad’.

Toelichting: Al in het jaar 108 vermeldt de Romeinse schrijver Tacitus de plaatsnaam Vada, vermoedelijk voorloper van ´wad´.

(Bron: Een mooie mengelmoes)

Nummer 24 (6 februari 2019)

Een pikketanissie is eigenlijk anijsjenever.

Toelichting: Een pikketanissie is een van de vele uitdrukkingen voor een borrel. De term komt van pékèt, het Waalse woord voor jenever. Vermoedelijk is pikketanissie een verbastering van pékèt anisé, jenever met anijssmaak. Het woord werd vooral bekend door de Amsterdamse zanger Johnny Jordaan: een pikketanissie gaat er altijd in.

Nummer 23 (30 januari 2019)

De uitdrukking ‘zo oud als de weg naar Kralingen’ slaat op de ’s Gravenweg in Rotterdam.

Toelichting: Al in de elfde eeuw was er een dijk die de plek waar later Rotterdam zou ontstaan verbond met de plek waar later Kralingen zou ontstaan.. Op die plek – eerst een buitendijk, later een binnendijk – zijn later de Oudedijk en de ’s Gravenweg ontstaan. Met daarbij als kanttekening dat het middeleeuwse Kralingen een stuk oostelijk lag van de huidige Rotterdamse wijk Kralingen. Van het oude Kralingen resteert niets meer, op een begraafplaats (Oud-Kralingen, in de wijk Prinsenland) na.

Nummer 22 (23 januari 2019)

De komst van zuurkool maakte een eind aan scheurbuik op zee.

Toelichting: Scheurbuik kwam in voorgaande eeuwen veel voor tijdens lange zeereizen. De symptomen waren onder meer tandvleesbloedingen en pijnlijke ledematen. De ziekte werd veroorzaakt door een chronische gebrek aan vitamine C. Ter toelichting: de mens is een van de weinige diersoorten die zelf geen vitamine C kan maken maar het uit zijn voeding moet halen. Het was al in de zestiende eeuw bekend bij sommige scheepsartsen dat citrusvruchten helpen tegen scheurbuik maar niet al hun collega’s waren het met hen eens. Ook bleek het niet altijd mogelijk om voor een hele scheepsbemanning genoeg citroenen en sinaasappels mee te nemen. Het gebeurde mondjesmaat. Zo werden Engelse matrozen vanwege de citroenen en limoenen wel Limeys genoemd. Halverwege de achttiende eeuw werd ontdekt dat zuurkool (waarin bacteriën de witte kool gedeeltelijk verteren en daarbij vitamine C produceren) het kunstje ook kon. Mede omdat zuurkool het hele jaar beschikbaar was, lukte het nu wel om scheurbuik op zee uit te bannen.

Nummer 21 (16 januari 2019)

Ammehoela was een Afghaanse koning.

Toelichting: Ammehoela (bekijk het maar) gaat terug naar de Afghaanse koning Amanoellah die aan het begin van de twintigste eeuw zijn land meer modern en westers wilde maken. De Afghanen zelf wilden dit niet. De koning moest in 1929 afstand doen van de troon, vluchtte naar Europa en werd daar in society-kringen synoniem voor gepoch: hallo, ik ben een Afghaanse koning – ja dag, ammehoela. Wie ammehoela zegt, hoort dit eigenlijk gepaard te laten gaan met een pets op de eigen bil. Zo werd er lange tijd naar de Afghaanse koning verwezen, mede om te benadrukken dat hij een schop onder zijn achterste had ontvangen.

Nummer 20 (9 januari 2019)

Toen Rembrant van Leiden naar Amsterdam verhuisde, voegde hij een d aan zijn naam toe.

(Bron: Onno Blom, die aan een biografie van Rembrandt – en dan vooral de eerste 25 Leidse jaren – werkt, in de Volkskrant van 8-1-2018)

Nummer 19 (2 januari 2019)

Pils heette vroeger ‘Beijersch bier’.

Toelichting: Pils is ontdekt in de Tsjechische plaats Pilsen maar heeft zich verspreid via Beieren. In 1866 was de Koninklijke Nederlandsche Beijersch Bierbrouwerij in Amsterdam de eerste in Nederland die dit bier ging brouwen. Het Hollands bier was donkerder, bovengistend en al na een week drinkbaar, het Beiers bier ondergistend, moest twee tot drie maanden rijpen en was daardoor een stuk duurder. Hollands bier stond bekend als ‘werkmansbier’ en Beijersch bier als ‘heerenbier’.

Piet Paaltjens dichtte in 1867 over drie Leidse studentjes:

‘Hun jonge harten klopten

Voor wat goed is en welluidt zo fier

Voor waarheid en wijn, voor vrouwen

Voor vrijheid en Beijersch bier’

 

Gerard Heineken mopperde in 1869: ‘Op de tentoonstelling gaat er in ons bier weinig om, wat nogal natuurlijk is, daar Hollandsch bier niet zozeer in de smaak valt.’ Heineken koos snel eieren voor zijn geld en schakelde in 1870 over op Beiers bier, waarvoor hij speciaal een Duitse brouwmeester had aangetrokken. De helft van zijn personeel was destijds trouwens Duits.

(Bron: Geschiedenis van de Techniek in Nederland, Deel 1, Stichting Historie der Techniek, hoofdstuk 6, 1992)

Nummer 18 (26 december 2018)

Rond 1700 was een kwart van de bevolking van Berlijn Frans.

Toelichting: Na 1685, toen de Franse koning Lodewijk de Veertiende (de Zonnekoning) het protestantisme had verboden en er massaal calvinisten werden vermoord, ontvluchtten veel van hen (ook Hugenoten genoemd) Frankrijk. Ze gingen niet alleen naar Nederland, Engeland of Scandinavië: ook Pruisen en Brandenburg – in Noord Duitsland – waren geliefd. De Pruisische keurvorst Frederik Willem de Grote was protestants en de hardwerkende Hugenoten waren welkom. Vooral rond de Gerdarmenmarkt (gens d’armes – er was een kazerne, nu is er, dezer dagen althans, ’s werelds mooiste Kerstmarkt) en bij de Französische Strasse vestigden zich zo’n 20.000 Fransen, destijds een kwart van de Berlijnse bevolking. Op de Gendarmenmarkt is een Hugenotenmuseum, in de Französische Kirche, maar die is nu vanwege een verbouwing tijdelijk gesloten.

Nummer 17 (12 december 2018)

De oudste straat van Rotterdam heet Hoogstraat omdat het de dam in de Rotte was en dus hoger lag dan de omgeving.

Toelichting: De naam Hoogstraat komt voor het eerst voor in 1400. Daarvoor heette de dam met sluizen, die vermoedelijk rond 1275 is aangelegd, simpelweg Dam, net als die in Amsterdam. Later werd het de Middeldam, vervolgens Hoogstraat, al werd het in de volksmond ‘de Dijk’ genoemd. Overigens maakt de Hoogstraat niet alleen aanspraak op het predicaat oudste straat van Rotterdam maar, als gevolg van het Duitse bombardement, ook op ‘lelijkste’.

Nummer 16 (5 december 2018)

In een onweerswolk zit even veel energie als in een atoombom.

Toelichting: In een cumulonimbus (onweerswolk) zit even veel energie als in een waterstofbom, stelde Richard Lindzen, tot 2013 hoogleraar meteorologie aan de beroemde MIT-universiteit, onlangs in een lezing. Dat heeft te maken met zogeheten faseovergangen (van vast naar vloeibaar, vloeibaar naar gasvormig of vice versa). Een onweerswolk ontleent zijn energie uit het condenseren van waterdamp tot vloeibare waterdruppeltjes.

Nummer 15 (28 november 2018)

Mauretanië betekent Morenland.

Toelichting: De naam Mauretania komt al in de Romeinse tijd voor en sloeg op het gebied dat nu Marokko en Algerije omvat. Naar alle waarschijnlijkheid waren de Mauri Berbers die niet onder de Romeinen vielen. Het woord Moren is van hen afgeleid en later ook toegepast voor zwarte Afrikanen, bijvoorbeeld in het toneelstuk Moortje van Bredero uit 1615. Het huidige Mauretanië ligt ten zuidwesten van het antieke Mauretanië. De standsverschillen tussen blanke Berbers en zwarte Afrikanen zijn schrijnend zoals te zien was in de reportage die Bram Vermeulen voor de VPRO-televisie maakte – het eerste deel van de serie Sahara, uitgezonden op 25 november.

De islamitische Moren uit het noorden hebben zwarten uit het zuiden tot 1981 als slaven beschouwd en doen dat volgens critici nog steeds. Mauretanië was tot aan 1981 de laatste officiële slavenstaat ter wereld.

Nummer 14 (21 november 2018)

Zo’n granieten aanrechtblad ziet er niet voor niets, mits goed gepoetst, stralend uit. Het is licht radioactief.

Toelichting: In natuursteen als graniet en basalt zit vaak een paar ppm (deeltjes per miljoen) uranium en thorium. Door radioactief verval daarvan ontsnapt een vleugje radongas. De stralingsbelasting is miniem en wellicht zelfs gezond: zo’n lichte dosis stelt volgens de zogeheten hormesetheorie het afweerstelsel op scherp.

Nummer 13 (14 november 2018)

Oud Beijerland is genoemd naar Sabina van Beieren.

Toelichting: Oud Beijerland, de ‘hoofdstad’ van de Hoekse Waard, komt aan zijn naam omdat in 1557 graaf Lamoraal van Egmont (die later in Brussel zou worden onthoofd, aanleiding voor de Tachtigjarige Oorlog) landheer werd over het eiland dat was ontstaan bij de Sint Elizabeths-vloed. Hij noemde zijn nieuwe gebied naar zijn vrouw, Sabina van Beieren.

Nummer 12 (8 november 2018)

De koe achter het vaccin heette  Blossom en hangt in een Londens ziekenhuis.

 

Toelichting: Het woord vaccin is afgeleid van vacca, Latijn voor koe. Dat komt omdat het eerste vaccin koepokvirus bevatte. De Engelse arts Edward Jenner wist dat melkmeisjes die met koepokken besmet waren en daardoor een tamelijk milde ziekte opliepen nooit de echte en levensgevaarlijke pokken kregen. En dus haalde hij in mei 1796 uit de zweren van Sarah Nelms pus waarmee hij de achtjarige James Phipps (zoon van zijn tuinman) inentte. Het was de eerste succesvolle vaccinatie uit de geschiedenis. Sarah Nelms had de koepokken gekregen toen ze de koe Blossom melkte. De huid van Blossom hangt nog steeds in het St. George’s Hospital in Londen.

Nummer 11 (31 oktober 2018)

De beste Marokkaanse slager van Rotterdam is Lakarusch op de Nieuwe Binnenweg. Het lijkt bij uitstek een Marokkaanse naam maar is een Hollandse afkorting in de horeca-traditie (hotel-restaurant-café): lam-kalf-rund-schaap. Vanzelfsprekend staat er geen va (varken – onrein!) bij. Er wordt wel kip verkocht en dus had de slager ook Lakararuschki kunnen heten, op zijn Russisch.

Nummer 10 (24 oktober 2018)

De Rotterdamse Maastunnel uit 1942 was de eerste afzinktunnel in Europa. Bij deze techniek wordt gebruik gemaakt van tunnelstukken met ballasttanks. Die worden gevuld met water waarna ze zinken en zakken in een vooraf gebaggerde geul onder water.

Toelichting: De eerste afzinktunnel ter wereld was uit 1910, in Michigan (Verenigde Staten). De Rotterdamse Maastunnel uit 1942 was de eerste Europese waarbij deze unieke methode is toegepast. Die nog steeds zeer eigentijds is: de verbinding tussen Hongkong, Zhuhai en Macau die in 2018 is geopend, eenderde brug, tweederde tunnel, ruim 50 kilometer lang, stoelt ook op de afzinkmethode. Vandaag de dag is het boren van tunnels – niet alleen in rotsgrond zoals in Zwitserland – ook populair, zelfs in de drassige Hollandse bodem. De eerste boortunnel in Nederland was de Heinenoordtunnel uit 1999.

Nummer 9 (17 oktober 2018)

De allereerste in de wereld waargenomen micro-organismen of ‘kleine dierckens’ zoals Antoni van Leeuwenhoek ze in 1674 noemde, kwamen uit De Ackerdijkse plassen, vlak boven het Rotterdamse vliegveld Zestienhoven.

Toelichting: Antoni van Leeuwenhoek gebruikte water uit het Berkelse Meer, vier à vijf kilometer ten zuidoosten van Delft. Dat is verdwenen bij de turfwinning, maar bevond zich boven vliegveld Zestienhoven, ergens tussen het dorpje Zweth en de plek waar nu de Ackerdijkse plassen zijn.

(Bron: Lens on Leeuwenhoek)

Nummer 8 (10 oktober 2018)

De genetische verschillen tussen mensen in India zijn op zijn minst drie maal zo groot als die tussen Europeanen.

Toelichting: Europa en India zijn ongeveer even groot. Indiërs stammen af van twee populaties, een blanke Europese en een donkerder Oost Aziatische. Die twee etnische groepen mengen – mede door het strenge kastenstelsel – slecht.

(Bron: David Reich, Who we are and how we got here , pagina 143)

Nummer 7 (3 oktober 2018)

Lelystad is uniek. Er zijn heel wat steden die naar een politicus of staatshoofd zijn vernoemd: Washington in de Verenigde Staten, Sint Petersburg in Rusland, Willemstad op Curaçao en Willemsdorp in Nederland. Soms is een heel land naar een persoon vernoemd: Rhodesië, het huidige Zimbabwe. Maar een stad naar een ingenieur noemen (ir. Cornelis Lely, die de Zuiderzeewerken bedacht), dat gebeurt niet vaak. In Nederland wel – indachtig het credo: God schiep de wereld maar de Hollanders schiepen Holland.

Nummer 6 (26 september 2018)

In ‘Barbertje moet hangen’ zit een persoonsverwisseling. Eigenlijk zou de uitdrukking moeten luiden: De man van Barbertje moet hangen.

Toelichting: Het spreekwoord ‘Barbertje moet hangen’ betekent dat wanneer er iets fout gaat er altijd iemand de schuld moet krijgen, of hij het nu wel of niet heeft gedaan. Het is gebaseerd op een tekst van Multatuli waarin ene Lothario er van wordt beschuldigd dat hij Barbertje heeft vermoord. De rechter zegt: die man moet hangen. Dus eigenlijk zou het spreekwoord moeten luiden: Lothario moet hangen. Of: de man van Barbertje moet hangen.

(Bron: Onze Taal)

Nummer 5 (19 september 2018)

De dinosaurussen zijn uitgestorven zonder ooit een bloem te hebben gezien.

Toelichting: De eerste planten deden aan ongeslachtelijke voortplanting. Bloemen, hun geslachtsorganen, ontstonden weliswaar al meer dan 100 miljoen jaar geleden maar zijn zich pas over de wereld gaan verspreiden in dezelfde periode (het Krijt) als de dinosaurussen uitstierven.

(Bron: Stephen Brusatte, schrijver van een boek over dino’s, in gesprek met de Volkskrant op 15 september 2018)

Nummer 4 (12 september 2018)

De aardbei is een wonderbaarlijk wezen. In de eerste plaats is het de enige vrucht met zaad aan de buitenkant (bij een appel bijvoorbeeld zit het klokhuis binnenin). Dan heeft de aardbei ook nog eens de luxe om te kunnen kiezen tussen seks dan wel ongeslachtelijke voortplanting. Wanneer de omstandigheden dubieus zijn, bijvoorbeeld aan de rand van een weide, dan neemt de aardbei risico en gaat dus voor seks.

(Bron: Hein Meijers en Simon Rozendaal, De Encyclopedie van Nutteloze Feiten, pagina 13)

Nummer 3 (5 september 2018)

Mensen met een Afrikaanse (zwarte) achtergrond hebben geen DNA van Neanderthalers, blanken (mensen met een Europese of Noord-Afrikaanse) etnische herkomst plus Aziaten hebben 1 tot 2 procent DNA van Neanderthalers. Aziaten iets meer dan Europeanen en Noord-Afrikanen.

(Bron: David Reich,  Who we are and how we got here, pagina 36)

Nummer 2 (29 augustus 2018)

Op de plek waar zich nu het torentje van Mark Rutte bevindt – het Binnenhof, midden in Den Haag – was 5.500 jaar geleden de branding. Ondanks de zeespiegelstijging verplaatst de Nederlandse kust zich al duizenden jaren westwaarts.

(Bron: Salomon Kroonenberg, Spiegelzee, pagina 144)

Nummer 1 (25 augustus 2018)